دستورالعمل نمونه برداری

نمونه برداری در فرایندهای کنترل کیفیت و یا آزمایشگاه یک فرایند ویژه محسوب میگردد. دستورالعمل نمونه برداری برای مواقعی کاربرد دارد که واحد آزمایشگاه و یا واحد کنترل کیفیت قادر به کنترل و یا آزمون کل محموله نیست. در چنین مواقعی که حجم انباشته زیاد باشد، بایستی از انباشته نمونه گیری یا نمونه برداری کرد.

نمونه دستورالعمل نمونه برداری حاضر یک الگو در قالب WORD می باشد. ما در سایت مرکز یک دستورالعمل نمونه گیری دیگری نیز داریم. اگر این دستورالعمل نمونه برداری برای مجموعه ی شما سنگین است، می توانید از نمونه دستورالعمل نمونه گیری استفاده بفرمایید.

مرکز سیستم کاران پیشرو در عرصه فرهنگ استانداردسازی در سطح جامعه در خدمت شماست. در پایان مقاله ما را با ارائه دیدگاههای خود در رسالتی که داریم، تشویق و راهنمایی نمایید.از سایر مستندات رایگان ایزو از طریق منوی دانلود رایگان مستندات ایزو دیدن نمایید.

نمونه دستورالعمل نمونه برداری

1-  هدف :

هدف از تدوین این دستورالعمل ، تشریح چگونگی نمونه برداری جهت اعمال فرایند کنترل کیفیت بر روی هر گونه مواد اولیه و قطعات و مجموعه ها در هر مرحله می باشد.

2- دامنه كاربرد :

این دستورالعمل در واحد کنترل کیفیت کاربرد دارد .

3- مسئولیت نظارت و اجرا :

• نظارت : مدیر فنی و مهندسی.
• اجرا : واحد کنترل کیفیت.

4- شرح :

نمونه تصادفی : هر گاه از یك مجموعه به اندازه N ، نمونه ای به اندازه n برداشته شود و شانس هر یك از عناصر مجموعه برای وارد شدن در نمونه یكسان باشد.نمونه برداشته شده نمونه تصادفی نامیده میشود.

بهر/انباشته /محموله/مجموعه(N) : تعداد/بسته/Batch اقلام , قطعات , مواد یا كالا می باشد.

اقلام نمونه كه برای بازرسی انتخاب می شوند باید بیانگر تمام بهر (BATCH) باشند و به این منظور ، تمام اقلام بهر باید شانس انتخاب شدن مساوی داشته باشند . تشكیل بهر (BATCH) ، در عملكرد طرح نمونه گیری بسیار موثر است و مواردی كه در تشكیل بهرها باید رعایت شوند عبارتند از :

الف- یكنواختی و همجنسی بهرها به منظور عملكرد موثر طرح نمونه گیری

ب- حتی الامكان بزرگ بودن بهرها به منظور كاهش هزینه بازرسی

ج- متناسب بودن بهرها برای وسایل جابجایی

د- بسته بندی صحیح بهرها مطابق با اصول صحیح بسته بندی به منظور جلوگیری از آسیب آنها حین حمل و نقل

ه- بسته بندی بهرها و چیدن آنها به گونه ای كه انتخاب و خارج نمودن نمونه ، جهت بازرسی به سادگی امكان پذیر گردد.

تجهیزات لازم :

الف- ظرف نمونه گیر

ب- برچسب

ایمنی : از آنجا كه هنگام نمونه برداری شخص در تماس مستقیم و بسیار نزدیك با نمونه است ، لذا استفاده از كفش ایمنی ، دستكش مناسب با نوع محموله و عینك ایمنی الزامی است و در موارد خاص ، استفاده از ماسك و لباس كار ضد اسید ، توصیه می گردد.

انواع روش نمونه برداری

روشهای نمونه گیری در شركت  در هشت حالت مطرح میگردد:

روش نمونه برداری توسط مشتری و یا در استاندارد كالا

در صورتیكه روش نمونه برداری توسط مشتری و یا در استاندارد كالا مشخص شده باشد، نمونه برداری طبق روش مشخص شده و مدارك مربوطه انجام می گیرد.

تبصره : در صورتیكه كالا مشمول استاندارد اجباری (VOC) باشد و روش نمونه برداری از سوی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران منتشر شده باشد، نمونه برداری براساس روش مربوطه صورت می گیرد. در این صورت بازرس میتواند با مراجعه به سایت موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به آدرس اینترنتی http://www.isiri.org استاندارد مربوطه را جستجو نماید. روش نمونه برداری هر یك از كالاهای مشمول استاندارد اجباری در متن استاندارد منتشر شده موسسه استاندارد توضیح داده شده است.

روش نمونه برداری از جامدات

در مواردی كه اقلام مورد بازرسی بطور منظم در یك یا چند جعبه /كانتینر/پارت و … چیده شده باشند.

در این حالت از اعداد تصادفی كه بر ذهنمان منعكس میشود استفاده می كنیم.

یك عدد سه رقمی می تواند بیانگر طول , عرض و عمق جعبه /پالت/كانتینر یا… باشد.

توجه: در این حالت بایستی حتی الامكان، نمونه های مورد نیاز از بین جعبه های متفاوت انتخاب گردد.

بطور مثال: یك عدد تصادفی مانند 328 می تواند بیانگر نمونه ای باشد كه در سطح سوم، ردیف دوم و ستون هشتم قرار گرفته است.

روش نمونه برداری در اقلام دارای اعداد سریال یا باركد

دراین حالت نیز با استفاده از جدول اعداد تصادفی پیوست سریال نمونه ها را مشخص می كنیم.

مثال 1)   از یك بهر حاوی كد سریال 0 تا 750 نمونه ای 15 تائی بطور تصادفی باید انتخاب نمایید. ابتدا اقلام بهر را بین 1 تا 750 مشخص می كنیم. سپس عددی را در روی جدول اعداد تصادفی در نظر گرفته و چهارده عدد بعدی را به ترتیب می خوانیم. از شماره هائی كه در فاصله0 تا 750 قرار نگیرند صرف نظر می كنیم. در صورت لزوم شماره های بعدی دیگر را اضافه می كنیم تا تعداد مورد نظر حاصل گردد.

فرض كنید اولین عدد انتخابی عدد 119 (سه عدد آخر از ستون اول ردیف پانزدهم جدول اعداد تصادفی) باشد. در صورتیكه بطور عمودی به پائین حركت كنیم شماره های مورد نظر عبارت خواهند شد از:

85 ,368,11,162,56,663,164,639,334,488,525,676,742,366,582 بدین ترتیب از بهر حاوی 750 قلم كالا، اقلام با شماره های فوق را انتخاب می كینم و پانزده نمونه تصادفی مورد نیاز بدست می آید.

روش نمونه برداری در اقلام فله

همیشه نسبت دادن یك عدد به هر قطعه یا كالا، با استفاده از یك عدد سریال و یا یك عدد موقعیت عملی نمی باشد. بنابراین طبقه بندی بهر (Stratification) و برداشتن نمونه از هر طبقه می تواند جایگزین مؤثری برای نمونه برداری تصادفی باشد.

در این روش، بهر به چند طبقه و هر طبقه به چند مكعب بصورتی که در شكل ذیل می بینیم تقسیم میگردد و سپس از تمامی قسمتهای حجم مكعب، نمونه هائی را برمیدارد.

تقسیم بهر به طبقه ها و تقسیم طبقه ها به مكعب ها، یك جریان ذهنی است كه توسط بازرس انجام میگردد. با این روش نمونه از تمام موقعیت های بهر انتخاب می کنیم و حداقل این اطمینان را حاصل می كند كه (مقداری/تعدادی) از هر مكان انباشته در نمونه وجود دارد.

مثالی از یك نمونه اریب و هدفدار (Biased Sample) آن است كه اقلام با بهترین كیفیت عمداً در بالای بهر قرار داده شده باشند و بازرس نیز اقلام نمونه را از بالای بهر انتخاب نماید و این امر باعث اشتباهات میگردد.

روش نمونه برداری از جامد بصورت فله (غیر بسته بندی)

در این روش یك توده تپه مانند از محموله مورد نظر درست میکنیم و آنرا به چهار قسمت مساوی تقسیم می كنیم. سپس دو قسمت روبروی هم را انتخاب كرده بر می داریم و مجدداً مخلوط می کنیم.

مجددا” یك توده دیگر درست میکنیم. سپس مشابه حالت قبل به چهار قسمت مساوی تقسیم میکنیم و دو قسمت آن را برمیداریم. این روش را تا آنجا كه به اندازه تعیین شده جهت نمونه برداری برسند، ادامه می دهیم. این اندازه معمولاً معادل 250 گرم میباشد كه این مقدار را در بسته های پلاستیكی یا قوطی های غیرقابل نفوذ هوا میگذاریم. آنگاه نمونه دریافتی را به آزمایشگاه ارسال می كنیم.

روش نمونه برداری از جامد بصورت كیسه

در این روش كیسه ها را بصورت منظم چیده و چند كیسه را بطور تصادفی انتخاب می كنیم. سپس از عصای نمونه برداری استفاده میکنیم و عصا را داخل كیسه های مورد نظر می كنیم. این عصا یك استوانه توخالی است كه ضمن حركت در محموله نمونه را بر می دارد.

روش نمونه برداری از گازها

در این روش از كپسولهای مخصوص همین كار استفاده می نماییم. بدین ترتیب كه از نقطه نمونه گیری (SAMPLE POINT) مخزن توسط اتصال (CONNECTION) مناسب به شیر ورودی كپسول وصل و ضمن باز نگه داری شیر خروجی كپسول ، محموله را به داخل كپسول هدایت می كنیم. به این ترتیب محموله از شیر ورودی ، داخل كپسول می رود و از شیر خروجی ، خارج می گردد. این عمل را آنقدر ادامه می دهیم تا داخل كپسول كاملاً از مواد خارجی كه قبلاً درون آن میباشد، پاك گردد. پس از اینكه مطمئن شدیم كپسول كاملاً از محموله موردنظر پر میگردد، ابتدا شیر خروجی و سپس بلافاصله شیر ورودی را ببندیم و آنگاه اتصال را باز می كنیم. سپس كپسول را كه پر از محموله است به آزمایشگاه ارسال می كنیم.

روش نمونه برداری از مایعات

در این روش بر حسب ارتفاع مایع در مخزن روشهای مختلفی وجود دارد:

اگر ارتفاع مایع درون مخزن كمتر از 10 فوت باشد با استفاده از SPOT SAMPLER از نقطه وسط مایع یك نمونه میگیرد.

اگر ارتفاع مایع درون مخزن بین 10 تا 15 فوت باشد از دو نقطه با ارتفاع یک چهارم و سه چهارم مایع درون مخزن نمونه برداری كرده و یك نمونه مركب می سازیم. (به این نوع نمونه برداری اصطلاحا” دو بار نمونه گیری 2 WAY SAMPLING می گویند.)

اگر ارتفاع مخزن از 15 فوت بیشتر باشد از سه نقطه با ارتفاع یک ششم و یک سوم و پنج ششم مایع درون مخزن ، سه نمونه برداشته و یك نمونه مركب می سازیم.

(به این نوع نمونه برداری اصطلاحاً سه بار نمونه گیری (3 WAY SAMPLING) می گویند.

نمونه برداری در حال حركت (RUNNING SAMPLING)

اگر ارتفاع مایع درون مخزن را ندانیم و یا اصولاً ارتفاع، چندان اهمیتی در ماهیت محموله نداشته باشد از نمونه برداری در حال حركت به عنوان یك روش خیلی ساده و نسبتاً دقیق استفاده می كنیم. در این روش ظرف مخصوصی را به طرف پایین می بریم و پس از آنكه به نزدیكیهای كف مخزن رسید مجدداً بالا می آوریم.

نكته بسیار حائز اهمیت در نمونه گیری در حال حركت آن است كه پس از خروج، ظرف نمونه گیری نباید پر از محموله باشد و معمولاً پرشدن بین 80 تا 90 درصد حجمی است. زیرا اگر ظرف نمونه گیری لبریز از محموله باشد ، قابل تشخیص نیست كه از پایین مخزن هم نمونه به ظرف منتقل میگردد یا خیر. لذا باید به این مسئله توجه كافی داشته باشیم.

سیركولاسیون مخزن

پمپ سیركولاسیون مخزن را روشن میکنیم و پس از مدت زمان كافی (نسبت به حجم مایع موجود در مخزن) پمپ را خاموش میکنیم. پس از ده دقیقه از محل نمونه گیری (SAMPLE POINT) ، نمونه گیری صورت می پذیرد.

AUTO SAMPLER بصورت دستگاههای الكترونیكی بر روی خطوط لوله نصب می شوند. این تجهیز بصورت تناسبی (PROPERTIONAL) با زمان و یا جریان در هر لحظه از خط لوله (ورودی به مخزن یا خروجی از مخزن) نمونه را میگیرند كه بصورت یك مخلوط و شاخص كیفیت مخزن خواهد بود.

نمونه گیری از مایعات تحت فشار

با توجه به تحت فشار بودن مخزن تنها می توان پس از سیركولاسیون مخزن در محل مخصوص نمونه گیری ، توسط بمب نمونه گیری دو شیره و یا بالن های پلاستیكی نمونه برداری را انجام داد.

روش تهیه نمونه مركب (COMPOSITE)

به طور كلی ما در 2 حالت مجبور به اخذ نمونه مركب می شویم:

الف) مخلوط مركب نمونه های چند مخزن

ب) نمونه های دو بار نمونه گیری (2-WAY) یا سه بار نمونه گیری مخلوط گردند.
(3-WAY) یك مخزن.

در حالت اول باید توجه داشته باشیم كه میزان نمونه را بر اساس گنجایش مخازن بگیریم ، مثلاً اگر از سه مخزن با ظرفیتهای 5000 , 3000 , 2000 متر مكعبی بخواهیم 10 Liter نمونه مركب بگیریم باید از اولی 2 Liter از دومی 3 Liter  و از سومی 5 Liter بگیریم.

مزیت نمونه مركب آن است كه حجم آزمایشات را كم می كند و عیب آن این است كه اگر نمونه مركب چند مخزن OFF-SPEC شود نمی توان در مورد هر مخزن به تنهایی نظر داد.

روش نمونه برداری از خط لوله حین بارگیری (DURING LOADING SAMPLING) :

یكی از ساده ترین راهها در این  مورد، آن است كه مدتی پس از آغاز بارگیری (معمولاً چند ساعت) از لوله ای كه به همین منظور اختصاص میابد و بین سه چهارم تا یک شونزدهم اینچ قطر دارد و مجهز به یك شیر نیز می باشد نمونه را بگیریم. لیكن این روش از دقت چندانی برخوردار نیست. اكثراً برای این منظور از نمونه بردارهای اتوماتیك استفاده می كنند.

این نمونه بردارها كه در محل مناسب روی خط لوله بارگیری نصب می گردند ، نسبت به زمان یا نسبت به دبی محموله حساس هستند. كه به ترتیب Time Proportional و Flow Proportional عنوان میگیرند. در اولی هر چند مدت یكبار شیر بطور اتوماتیك باز و مقداری از محموله كه به آن یك Grab میگویند و حدوداً 1cc میباشد وارد ظرف نمونه برداری می شود. سپس شیر تا در زمان مشخص بعدی باز گردد. در مورد دومی نیز هراندازه  دبی محموله بیشتر باشد، شیر مذكور سریعتر باز می شود و نمونه را به ظرف هدایت می كند.

طبق قوانین استاندارد ، هر نمونه باید شامل حداقل 100 Grab باشد.

روش نمونه برداری از خط لوله حین بارگیری (DURING LOADING SAMPLING) – نکات مهم

تبصره مهم: از آنجا كه عمل بازرسی یك فن می باشد بازرس می تواند به غیر از حالت اول و در غیاب هرگونه دستورالعمل خاص، با توجه به دانش و تجربه و مهارت و تشخیص خود نمونه برداری به شیوه های دیگر یا شیوه های ابداعی خویش را انجام دهد. مشروط بر اینكه بتواند توضیح دهد كه شیوه انتخابی ایشان بنا به دلایل منطقی بهترین شیوه برای نمونه برداری از كالای مورد نظر هست.

تذكر مهم: نمونه برداری به هر یك از روشهای فوق، رافع مسئولیت بازرس در مورد كل بهر و یا نمونه هائی كه ممكن است از چشم او پنهان بماند، نیست.

یادآوری: جهت بازرسی حین ساخت در صورت غیاب هرگونه دستورالعمل خاص از طرف مشتری، بازرس میتواند از روش مناسب طبق دستورالعمل فوق یا شیوه های ابداعی خویش جهت نمونه برداری استفاده نماید.

ردیابی نمونه های آزمون

جهت شناسایی و ردیابی نمونه های انتخابی موارد زیر لحاظ گردد:

در مدارك آزمون (شامل T.R ها و Quality  Certificate و غیره) بایستی P/I  No.،P/O  No. ،L/C  No.، نام واحد یا مشتری و مشخصات نمونه با شماره سریال مربوط به نمونه یا نمونه هایی که قبلا تست گردید، درج گردد. به نحوی كه نشان دهنده ارتباط نمونه تستی با از محموله تحت بازرسی باشد.

در مورد مدارك آزمون مربوط به تست هائی كه بازرس ممكن است حضور نداشته باشد (مثل Type  Test) بازرس بایستی بطریقی (مثل كنترل مدل كالا) اطمینان حاصل كند كه این گزارشات مربوط به خود یا معادل كالای تحت بازرسی می باشد.

در مورد مدارك آزمون مربوط به تست هائی كه بازرس حضور (Witness) دارد. نمونه هائی را كه قبلاً در محل انبار یا تولید انتخاب و با روشهای مختلف از قبیل علامت زدن با ماركر Marker ، نصب Tag مخصوص، درج شماره سریال و یا چك علامت مخصوص مشخص گردید، بایستی هنگام شروع تست ها در لابراتوار احراز هویت نماید.

بازرس بایستی شماره سریال و مشخصات و تعداد نمونه های دریافتی را در گزارش بازرسی درج نماید.

(در گزارش كوتاه تعداد نمونه های دریافتی و در گزارش كامل مشخصات تعداد و شماره سریال درج گردد.)

بازرس میبایستی با روش مناسب از ارسال همان كالایی كه بازرسی و تایید میگردد، مطمئن گردد. جهت انجام پلمپ كالا میتواند با توجه به نوع بسته بندی از برچسب ایمنی ، سمبه و … استفاده نماید.

طرح کیفیت و دستورالعمل نمونه برداری

در اسناد QA/QC یا طرحهای کیفیت معمولا ایستگاههای کنترلی تعریف میگردد. در این ایستگاههای Q.C نیاز به انجام آزمونها و تستها می باشد. برای انجام آزمون یا تست نیاز به یک نمونه داریم. منظور از نمونه یک مورد از یک انباشته یا بهر به تعداد بالا است. نمونه برداری اصولی نباید بر اساس سلیقه و یا رفتارهای شخصی شخص نمونه بردار انجام گردد.

نمونه برداری بایستی مطابق با یک دستورالعمل مدون تحت عنوان دستورالعمل نمونه برداری انجام گردد. فرایند نمونه برداری در واقع یکی از اجزای اصلی و مهم در هر سازمان کنترل کیفیت و یا آزمایشگاهی تلقی میگردد. لذا در طراحی و استقرار سیستم مدیریت کیفیت، کنترل کیفیت و تضمین کیفیت ، ارائه راهکارهای نمونه گیری و نمونه برداری از ارکان اصلی است.

روش اجرایی نمونه برداری در هر سازمانی متفاوت است. هر شرکتی برای فرایند نمونه برداری از روشهای مختلفی استفاده میکند. اما بدانید برای ارتقای سطح کیفیت نمونه برداری بایستی یکسری الزامات را رعایت نمایید.

روش اجرایی نمونه برداری

در صنایع و یا آزمایشگاهها و حتی خدمات، روشهای خیلی زیادی در زمینه نمونه براری وجود دارند. هر اپراتور یا کارشناس QC بایستی به تکنیک های آمار مهندسی و کنترل کیفیت آماری مسلط باشد. از جملع این تکنیکها و اصطلاحات میتوان به بهر، عدد تصادفی، UCL و LCL ، خطای آلفا (نوع اول) و خطای بتا (نوع دوم) نام برد. یک کارشناس حرفه ای علاوه بر دانش کنترل کیفیت آماری دانش نمونه برداری را هم بایستی داشته باشد.

نمونه روش اجرایی نمونه برداری در مقاله حاضر بعنوان یک سند مرجع می تواند راهنمای تهیه و تدوین دستورالعمل ها و روش های اجرایی دیگری باشد. لذا توصیه می کنیم با دقت کامل نمونه روش اجرایی نمونه برداری یا نمونه گیری را مطالعه نمایید. در بخش فرآیند کنترل کیفیت می توانید مستندات نمونه را در مقاله تخصصی روش اجرایی کنترل کیفیت و سایر دستورالعملهای مرتبط مطالعه نمایید.

دستورالعمل نمونه برداری حاضر که ما در بالا تشریح کردیم، می تواند بعنوان یک الگوی واقعی باشد. این روش برای هر گونه بهری کاربرد دارد.اصولا یک کارشناس Q.C یا اپراتور آزمایشگاه بایستی به تمام الزامات نمونه برداری اصولی واقف باشد.

اخذ گواهینامه ایزو ، نمونه برداری

شرکتی که قصد اخذ گواهینامه ISO دارد باید مستندات دستورالعمل ها و روش های اجرایی را تهیه کند. معمولا این کار را کارشناس مدیریت کیفیت انجام میدهد. اما این وظیفه فقط بر عهده کارشناس واحد مدیریت کیفیت نیست. بلکه همه افراد و کارکنان مخصوصا مدیران هر واحدی بایستی همکاری کنند. واحدهای آزمایشگاهی و کنترل کیفیت نیز از این موضوع مستثنی نیستند. جهت مستند سازی فرآیندهای تست و آزمایش نیز مسئولیت مربوط بایستی روشها، دستورالعملها و فرمهای خود را تهیه و تدوین کنند.

اخذ گواهینامه ایزو ، تمام واحدهای مجموعه را درگیر میکند. برای همین فرآیند نمونه برداری نیز بعنوان یکی از الزامات استاندارد سیستم مدیریت کیفیت اهمیت ویژه ای دارد. جهت دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص دریافت گواهینامه های ایزو ، بر روی مقاله راهنمای دریافت گواهینامه ایزو کلیک نمایید.

گواهینامه ایزو 17025 و نمونه برداری

قطعا یکی از واحدهایی که با فرآیند نمونه برداری خیلی سروکار دارند آزمایشگاهها هستند چون کار اصلی آزمایشگاهها انجام انواع تست ها و آزمونها می باشد. بنابراین فرآیند نمونه برداری بعنوان یکی از فرآیندهای اصلی و ویژه در آزمایشگاه تلقی میگردد.

دستورالعمل نمونه برداری برای اخذ گواهینامه ISO 17025 یکی از مستندات مهم و کاربردی است. شما می توانید از دستورالعمل نمونه برداری فوق الگو بگیرید. البته این دستورالعمل در حد یک نمونه و الگو است و بایستی مطابق با ساختار و نیاز خود آن را تغییر دهید.

مرکز مشاوره و اطلاع رسانی سیستم کاران در راستای توسعه فرهنگ استاندارد سازی در خدمت صنایع می باشد. جهت اخذ گواهینامه های ایزو می توانید از طریق این مرکز اقدام نمایید. اخذ فوری و ارزان گواهینامه های بین المللی ایزو ، قابل استعلام به همراه کد رهگیری را فقط از سیستم کاران بخواهید.

دانلود رایگان دستورالعمل نمونه برداری – فرمت Word